Save 20% off! Join our newsletter and get 20% off right away!
Sign Up

САНХҮҮЖИЛТЭЭ ТАСЛУУЛСАН КУРДИСТАН АЖИЛЧДЫН НАМЫН БҮРХЭГ ИРЭЭДҮЙ

July 21, 2025 12 минут уншина

Бүгд Найрамдах Турк Улсын үндэсний аюулгүй байдал, улс орны бүрэн байдлын хамгийн том шүдний өвчин Курдистаны ажилчны нам (КАН) билээ. Тэртээ 1978  оны хүйтэн дайны ороо бусгаа цагт зүүн лагерийн дэмжлэгтэйгээр хувьсгалт марксизм-ленинизм үзэл баримтлал бүхий Курд үндэстний салан тусгаарлах Курдистан ажилчдын нам НАТО-гийн гишүүн Туркийг задлах эрхэм зорилго өвөртлөн байгуулагдаж амь бөхтэй оршин тогтнож байна. Улс төрийн нам мэт нэртэй боловч зэвсэгт бүлэглэл маягаар үйл ажиллагаа явуулж буй КАН нь 60 сая[1] орчим Курд үндэстний олноор суурьшдаг Турк, Ирак, Сири 3 улсын хил орчмоор 40 гаруй жилийн турш халдлага, хар тамхи, зэвсгийн наймаа зэрэг хил дамнасан олон гэмт хэргүүдийг үйлдсээр ирсэн ба Европын холбоо, АНУ, Турк, Их Британи, Канад зэрэг олон улсуудын албан ёсны террорист байгууллагын жагсаалтад орсон.

Хэдийгээр Курд үндэстэн зөвхөн Турк Улсад үндэстний цөөнх биш боловч хүйтэн дайны үед анх байгуулагдсан зорилгоо өдий болтол хадгалсаар буй мэт Туркийг гол байгаа болгосоор ирсэн.

Өдгөө Туркт Курдистан ажилчны намын үйл ажиллагаанаас болж 40 гаруй мянган хүн нас барснаас[2] дийлэнх нь цагдаа, цэрэг, дипломатууд бусад төрийн албан хаагч байна.

Иймээс Туркийн үе үеийн засгийн газар ард иргэддээ Курдистан асуудлыг шийдвэрлэх амлалтыг өгч, салан тусгаарлагчдыг үгүй болгох замаар Турк улсын тусгаар тогтнол бүрэн бүтэн байдлыг хангах асуудлыг үндэсний аюулгүй байдлын тэргүүн асуудал болгосоор ирсэн. Мөн гадаад бодлогын хувьд Иран, Ирак, Сири болон Ойрх дорнодод нөлөө бүхий бусад их гүрнүүдтэй ямагт Курдын асуудлыг ширээний ард тавьсаар ирсэн.

2025 он: Курдистаны асуудал намжих том алхам

40 жилийн цуст тэмцэл шувтарч буйн дохио 2025 онд шунгинаж, Курдистаны ажилчдын намын Дарга Абдулла Ожалан 2025 оны 2-р сарын 27-нд Туркийн засгийн газартай энх тайвныг тогтоох тохиролцоо хийснээ зарлав. Тэрээр КАН-ын дайчдыг зэвсгээ хаяж, намын хурлыг яаралтай хуралдуулж намыг татан буулгах шийдвэр гаргахыг уриалав. Энэхүү уриалгыг ёсчлон биелүүлж 2025 оны тавдугаар сарын 5-7-ны өдрүүдэд Иракийн хойд хэсэгт КАН-ын 12 дугаар их хурлаар гишүүдийн дийлэнхийн саналаар КАН-ыг татан буулгах шийдвэр гарсан[3]. Улмаар 7 сард Ирак Туркийн хил орчмын зэвсэгт этгээдүүд анх удаа зэр зэвсгээ хураалгах ёслол болж 30 гаруй дайчид камерын өмнө буу шийдмээ шатааж үзүүлэв[4].

Ийнхүү Турк дэх Курдистаны асуудал намжиж буйн эхлэл болсон түүхэн үйл явцын ард олон фактор байгаагаас хамгийн чухал нь Сири-д Башар Асадын дэглэм нуран унаж, бүс нутагт шууд цэргийн оролцоотой байсан ОХУ, Иран, Башар Асадын Сири гэсэн 3 тоглогч нөлөөгөө алдсан, улмаар Туркийн тал илт давуу байдлыг олсон явдал мөнөөс мөн юм. Өөрөөр хэлбэл 2024 онд 4 улсын хил орчимд Турк Улс гол тоглогч болон гарч ирснээр санхүүгийн урсгалыг шууд таслах боломжтой болсон бололтой.

КАН бууж өгсний цаад бодит шалтгаан

Террорист сүлжээг санхүүжүүлэх хэлбэрүүд нь хэмжээ, газарзүй, үйл ажиллагааны зорилго, стратеги, үзэл суртал, санхүүгийн институц, удирдлагын хэлбэр зэргээс шалтгаалан өөр хоорондоо эрс ялгаатай байдаг. КАН-ны хувьд 40 жилийн турш үйл ажиллагаа явуулсан учраас нэлээд боловсронгуй санхүүжилтийн механизмыг хөгжүүлж чадсан бүлэглэлд тооцогддог. Аливаа террорист бүлэглэл оршин тогтноход хамгийн чухал зүйл нь  санхүүжилт ба ийм төрлийн санхүүжилтийг ил далд хэлбэрээр аливаа нэг улсын эсвэл бүлэглэлийн дэмжлэггүйгээр гүйцэтгэж эс болдог. КАН нь 40 гаруй жил оршин тогтнохдоо 4 улсын уулархаг бүсийн хил орчимд хууль бусаар чөлөөтэй наймаа хийх замаар гол санхүүжилтээ босгосоор ирсэн нь нууц биш юм.

Туркийн хүчний байгууллагуудын олж тогтоосноор КАН нь нийт 6 орлогын эх үүсвэртэй байгаагаас хил орчмын гэмт хэргийн үйл ажиллагаанаас 50-60 хувийг олдог байна.

Хүснэгт 1:  Курдистан ажилчдын намын (КАН) санхүүжилтийн орлогын эх үүсвэр

Орлогын төрөл Үндсэн үйл ажиллагаа Тайлбар
Гэмт хэргийн үйл ажиллагаа Турк, Иран, Ирак, Сирийн хил орчимд хууль бус гэмт хэргийн үйл ажиллагаа эрхлэх

-Зэвсгийн наймаа

-Хар тамхины наймаа (хил орчмын 80 тосгонд тариалдаг)

-Хүн хулгайлах

-Хилээр хүн нууцаар гаргах (Хүн тус бүр 2000-8000 ам.доллар)

-Бусад хууль бус бүх төрлийн наймаа тэр дундаа татваргүй тамхи, тос тосолгооны материал

 Нийт орлогын 50-60 хүртэлх хувийг хууль бус наймаа бүрдүүлдэг[5].

Ирак, Сирид төрийн хяналт байхгүй болсон тул Турк болон Европ руу бүхий л төрлийн хууль бус барааг хилээр нэвтрүүлэх, наймаа эрхлэх байдлаар гүйцэтгэдэг.

 
Татвар татаас авах Хил орчмын бизнес эрхлэгч, хууль бус бараа импортлогчид, хар тамхи тариалагчдыг хамгаалах, сүрдүүлэг дарамт үзүүлэх замаар татвар татаас хэлбэрээр мөнгө татах Туркийн зүүн өмнөд хэсэг, Иракийн хойд хэсэг, Ираны баруун хойд хил дээр албан бус гаалийн шалган нэвтрүүлэх цэгүүдийг байгуулсан. Хууль бус бараа зөөж буй наймаачдаас тухайн бодисын төрөл, хэмжээгээр нь татвар ногдуулдаг. Жишээ нь хар тамхины бараа наймаачдаас 10 хувийн татвар авдаг. Тамхи морь ачаа тутам 3 доллар, ойрх дорнодоос хууль бусаар хил нэвтэрч буй хүн бүрээс  800-1000 доллар авдаг нь нотлогдсон.
Хуулийн дагуу үйл ажиллагаа Хууль ёсны үйл ажиллагаа халхавч дор бизнес хийх замаар мөнгө угаах Хууль бусаар олсон мөнгийг Курд гаралтай бизнес эрхлэгч нарын халхавч доор эргэлдүүлж Европ болон Туркийн газар нутагт ресторан, барилгын компани, дэлгүүр зэрэг олон төрлийн бизнес эрхэлдэг. Ийнхүү урт хугацааны санхүүжилтийн эх үүсвэрүүдийг бий болгодог.
Ашгийн бус байгууллага Дотоод, гадаадаас хандив цуглуулах, ингэхдээ мөнгөний ул мөр үлдээхгүйн тулд металл үнэт эдлэл авах 2019 оны байдлаар дэлхий даяар нийт 563 гаруй төрийн бус байгууллага Курдистан ажилчдын намыг дэмжих байдлаар үйл ажиллаа явуулж байжээ. Мөн тус төрийн бус байгууллагууд нь дэлхий даяар тархан суурьшсан Курд үндэстнүүдээс их хэмжээний санхүүжилтийг хандив маягаар авдаг болох нь тогтоогдсон.
Нийгмийн халамжийн бодлогыг нууцаар ашиглах Нийгмийн халамжийн хүрээнд төрөөс олгож буй бүхий хөнгөлөлт, тусламжийг нууцаар ашиглах Хил орчмын дүрвэгсэд, ядууралд нэрвэгдсэн иргэдэд үзүүлэх тусламжуудыг шууд болон шууд бус аргаар гартаа оруулах
Бэлэн мөнгөний гүйлгээний орлого Хил орчимд бэлэн мөнгийг солих гүйлгээ хийх замаар ашиг олох Турк, Иран, Ирак, Сири улсуудын хооронд хийгдэж буй хууль бус наймааны мөнгөний солилцоог хийх замаар ашиг хүртдэг. Ингэхдээ өөрсдийн  сүлжээгээ ашиглан бусад улсуудаас их хэмжээний мөнгийг бэлнээр өөр дээрээ байлган нэвтрүүлдэг

Эх сурвалж: Олон улсын болон аюулгүй байдлын судалгааны төв Европын сэтгүүл[6]

Дээрх санхүүжилтийн гол мөнгөн урсгалуудыг КАН гагцхүү гадаад хамтын ажиллагааны дэмжлэгтэйгээр бий болгосоор ирсэн. Курдистан бүлэглэлийг хамгийн ихээр Сирийн Башар Ал Ассадын засгийн газар болон PYD/YPG, Иранд “PJAK” бүлэглэл[7], Иракт “Таугари Азади” нар дэмждэг байв. Үнээс гадна нээлттэй эх сурвалжуудад Ойрх дорнодын бүс нутагт нөлөөгөө тогтоох хүсэлтэй их гүрнүүд шууд бус хэлбэрээр КАН-ыг ашиглан зэвсгийн болон бусад хууль бус наймаагаа гүйцэлдүүлдэг, бусад хэлбэрээр дэмжлэг үзүүлдэг талаар батлагдаагүй мэдээллүүд бий.

Ямартай ч 2024 онд Туркийн дэмжлэгтэй босогчид Сири-д Ассадын дэглэмийг унагасны дараа бүс нутгийн хүчний тэнцвэр орвонгоороо эргэж Курдистан ажилчин намын хил дээрх эрх чөлөө хумигдаж санхүүгийн уналт эхэлсэн. Ассадын засгийн газар унасны дараа Туркийн засгийн газраас шинээр байгуулагдах Сири-д Курдистан ажилчны намын бүлэглэлийн эсрэг яаралтай нэгдэж тэмцлээ эхлүүлэхийг тушаал мэт хэлбэрээр нээлттэй сануулсан удаатай[8].

Дүгнэлт: Бууж өгсөн Курдистаны ажилчдын нам цорын ганц Курд зэвсэгт босогчид биш

Курдистан ажилчны намын террорист бүлэглэл 40 жил үргэлжлүүлсэн Туркийн эсрэг бослогоо анх удаа зогсоож, буу шийдмээ хураалгах үүлэн чөлөөний нарыг Туркийн тал үзэж буй өдрүүд үргэлжилж байна. Геополитикийн салхи ийнхүү огцом өөрчлөгдсөний гол эхлэл Сири-д дэглэм өөрчлөгдсөн явдаг гэдэг нь нэгэнт тодорхой асуудал юм.

Өөрөөр хэлбэл Сири-д Туркийн армийн дэмжлэгтэйгээр ялалт байгуулсан Сири-ийн сөрөг хүчнийхэн Анкара-д АЧИЙГ НЬ ХАРИУЛЖ буйн үр дүнд КАН зэвсгээ хаяж байна гэхэд буруудахгүй. Учир нь аливаа хил дамнасан террорист байгууллага санхүүжилтгүйгээр үйл ажиллагаа явуулж эс чадахын жамаар Сири болон Туркийн хил орчимд хяналт бүрэн тогтсоноор нийт санхүүжилтийнхээ 50-60 хувийг олдог хууль бус хил дамнасан наймаагаа алдсан Курдистан босогчдын чадавх суларсан.

Цаашид Туркийн талаас хил орчмын хяналтаа бүрэн хараандаа байлгах, ингэхдээ Сири, Иран, Иракийн засгийн газруудтай хилийн хяналтыг үргэлжлүүлэн тогтоох санал санаачилгыг зөөлөн, хатуу аль аргаар хэрхэн тулгахаас хамаарч “Курдистаны ажилчны намын 40 жилийн түүх” нэртэй гашуун уран зохиолыг “40” хэвээр өндөрлүүлэх эсэх хамаарах болно.

 

 

Эх сурвалж:

Dünyada kaç milyon Kürt var ve hangi ülkelerde yaşıyor?, 2024.02.11, NûçeTirkî, https://portal.netewe.com/dunyada-kac-milyon-kurt-var-ve-hangi-ulkelerde-yasiyor/

[1] Турк 32.8 сая, Иран 18 сая, Ирак 7.9 сая, Сири 3.6 сая

Dünyada kaç milyon Kürt var ve hangi ülkelerde yaşıyor?, 2024.02.11, NûçeTirkî, https://portal.netewe.com/dunyada-kac-milyon-kurt-var-ve-hangi-ulkelerde-yasiyor/

[2] Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Turkiye, https://www.mfa.gov.tr/pkk.en.mfa

[3]Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Turkiye, https://www.mfa.gov.tr/pkk.en.mfa

[4] PKK disarmament opens new page for Turkey, Erdogan says, Reuters, 2025.07.12, https://www.reuters.com/business/media-telecom/new-page-opened-turkey-following-pkk-disarmament-erdogan-says-2025-07-12/

[5] Laçiner, S. & Doğru, A., Financing the PKK Terrorism and Drug Trafficking, 2016, Istanbul: Karinca and The Turkish Sun

[6] Terrorism Financing Typologies: Comparison of the PKK and ISIL in Turkey, Behsat Ekici, Musa Tuzuner, Central European Journal of International and Security Studies Volume 18, Issue 1, 2024

[7] https://pjak.net/en/

[8] With Assad gone, Turkey urges Syrian opposition to unite, warns against PKK, Jennifer Gnana , Ezgi Akin, 2024.12.08,  https://www.al-monitor.com/originals/2024/12/assad-gone-turkey-urges-syrian-opposition-unite-warns-against-pkk